Tym żyły samorządy w 2023 roku

Wyzwaniem, z którym gminy mierzyły się w pierwszych miesiącach 2023 roku, była dystrybucja węgla związana z kryzysem energetycznym wywołanym rosyjską agresją na Ukrainę. Ustawa o zakupie preferencyjnym paliwa stałego dla gospodarstw domowych weszła w życie co prawda w listopadzie 2022 r., jednak zakup surowca, a potem jego dystrybucja przez gminy trwała jeszcze przez wiele miesięcy 2023 r. W systemie uczestniczyły nie tylko gminy, ale też spółki i związki gminne, które mogły kupować węgiel za maksymalnie 1,5 tys. zł za tonę i sprzedawać go mieszkańcom za nie więcej niż 2 tys. zł za tonę.

Pierwotnie gminy miały dystrybuować węgiel do końca kwietnia 2023 r., jednak m.in. z powodu taniejącego surowca na rynkach i malejącego zainteresowania mieszkańców sprzedaż została wydłużona ustawowo do 31 lipca. Ostatecznie część samorządów została z niesprzedanym surowcem. Po sprzedaży końcowej w gminach zostało ok. 60 tys. ton węgla, dlatego resort aktywów dopuścił też zużycie go na własne potrzeby gmin.

Poważnym problemem, z którym w mijającym roku mierzyły się samorządy, była inflacja, która znacząco podwyższyła koszty wielu realizowanych przez samorządy inwestycji, także w trakcie ich trwania. Do tego wahające się w sposób niekontrolowany ceny energii elektrycznej i ciepła w wielu samorządach wymusiły poważne oszczędności.

Z badania przeprowadzonego przez Instytut Spraw Publicznych wynika, że trudna sytuacja w energetyce znacząco wpłynęła na pogorszenie kondycji finansowej gmin w 2023 r. Samorządowcy skarżyli się m.in. na brak środków na wydatki bieżące i wkłady własne do już zaplanowanych inwestycji.

Dodatkowo w marcu 2023 r. gminy po raz pierwszy musiały przekazać do prezesa URE raporty z realizacji celu oszczędności energii elektrycznej, które nałożyła ustawa o szczególnych rozwiązaniach służących ochronie odbiorców energii elektrycznej w 2023 roku w związku z sytuacją na rynku energii elektrycznej. Regulacja wprowadziła obowiązkowy cel 10 proc. zmniejszenia całkowitego zużycia energii elektrycznej w zajmowanych budynkach lub częściach budynków oraz przez wykorzystywane urządzenia techniczne, instalacje i pojazdy.

Z danych URE wynika, że prawie 1/3 jednostek sektora finansów publicznych nie osiągnęła ustawowego celu obniżenia zużycia prądu. Za niedopełnienie tego obowiązku kierownikom JST grozi kara pieniężna w wysokości do 20 tys. zł. Pod koniec października URE informował jednak, że jeszcze analizuje sprawozdania i nie nałożył żadnej kary.

Taryfy za wodę i pogarszająca się sytuacja finansowa spółek wodno-kanalizacyjnych to kolejny problem, z którym musiała się mierzyć duża część samorządów. Miasta i firmy wod.-kan. miesiącami próbowały przekonywać Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej do zmiany taryf, a w konsekwencji podwyżek cen za wodę i ścieki wskazując m.in. na rosnącą inflację, presję płacową oraz rosnące koszty związane z energią elektryczną.

Niestety w wielu przypadkach się to nie udawało, co skutkowało pogarszającą się rentownością przedsiębiorstw wodociągowych, które nierzadko musiały ograniczać niezbędne inwestycje. Grudniowy raport NIK wykazał, że Wody Polskie, które odpowiadają za zatwierdzanie taryf, w wielu przypadkach robiły to w sposób przewlekły i z naruszeniami.

Rok 2023 r. to także liczne rządowe programy wspierające lokalne inwestycje oraz programy grantowe, z których samorządy chętnie korzystały. Praktycznie każdego miesiąca ogłaszane były nowe konkursy i dofinansowania dla JST.

Największe środki trafiły do samorządów z Programu Inwestycji Strategicznych. W 2023 r. rozstrzygnięto m.in. edycję poświęconą modernizacji infrastruktury oświetleniowej, edycję związaną z inwestycjami w strefach przemysłowych czy dedykowaną samorządom, w których funkcjonowały tzw. PGR-y. Zainteresowaniem cieszyły się też takie programy jak Olimpia, w których wspierano budowę hal sportowych, czy Cyberbezpieczny Samorząd, który miał na celu podniesienie bezpieczeństwa informacji w JST oraz skutecznego reagowania na incydenty w systemach informacyjnych.

Niemałym wyzwaniem dla gmin była też dystrybucja laptopów dla czwartoklasistów.

Z kolei we wrześniu, po wielomiesięcznych konsultacjach, weszła w życie długo oczekiwana reforma planowania i zagospodarowania przestrzennego, która nałożyła na gminy szereg nowych obowiązków. Przede wszystkim ustawa wprowadziła obowiązek sporządzenia planów ogólnych do końca 2025 r. Jednak wielu samorządowców sceptycznie podchodzi do możliwości ich uchwalenia w tym terminie. Wskazują na nieprecyzyjne zapisy rozporządzeń wykonawczych i opóźnienia w ich przygotowaniu, a także na niewystarczające środki przewidziane na to zadanie.

Ważnym wydarzeniem, także dla samorządów, były wybory parlamentarne, a to m.in. dlatego, że znowelizowana na początku 2023 r. ordynacja wyborcza nałożyła na gminy szereg nowych obowiązków związanych z bezpłatnym dowozem wyborców czy koniecznością zwiększenia liczby obwodów głosowania. W samych wyborach, które miały rekordową frekwencję, kandydowało wielu samorządowców, a duża ich część została wybrana na posłów i senatorów.

We wrześniu ruszył też nowy, poszerzony system Centralnej Ewidencji Emisyjności Budynków, (CEEB) który ma pomóc m.in. w zmniejszeniu kosztów inwentaryzacji źródeł ogrzewania. W tym celu Główny Urząd Nadzoru Budowlanego rozesłał do gmin ok. 3,5 tys. terminali mających służyć do prowadzenia kontroli w terenie. Samorządowcy nie byli z tego zadowoleni, bo ich zdaniem ustawa nałożyła na nich nowe zadanie związane z inwentaryzacją źródeł ciepła, nie zapewniając odpowiedniego finansowania.

Tematem, którym przez wiele miesięcy mijającego roku żyły samorządy, były także e-Doręczenia. Początkowo ustawa w tym zakresie zobowiązała wszystkie samorządy i ich związki, zakłady budżetowe czy samorządowe instytucje kultury do korzystania z e-Doręczeń już od 10 grudnia 2023 r. Zadanie okazało się jednak tak dużym i skomplikowanym wyzwaniem, że termin wdrożenia tego narzędzia kilkukrotnie przesuwano.

Pierwszego odroczenia dokonał jeszcze minister cyfryzacji Janusz Cieszyński, przesuwając termin wdrożenia e-Doręczeń na 30 grudnia 2023 r. i zapowiadając jednocześnie ustawę, która odroczy go jeszcze bardziej.

Nowo wybrany Sejm uchwalił 13 grudnia nowelizację przepisów, które umożliwiają „dalsze przesunięcie daty wdrożenia środków technicznych umożliwiających realizację przepisów Ustawy poza aktualnie obowiązującą datę graniczną (jaką jest 31 grudnia 2023 roku)”.  Oznacza to, że obecnie najwcześniejszy termin wdrożenia e-Doręczeń to 30 marca 2024, a najpóźniejszy – 1 stycznia 2025 r.