W zamku w Gołuchowie Hiszpania przekazała Polsce dwa dzieła zrabowane przez nazistów

17 marca 2023r. Przedstawiciele Polski i Hiszpanii uczestniczyli dziś w uroczystym akcie przekazania dzieł “Mater Dolorosa” i “Ecce Homo” w Muzeum Zamek w Gołuchowie. Obrazy z warsztatu XV-wiecznego holenderskiego malarza Dierica Boutsa zostały zarekwirowane przez nazistów w czasie II wojny światowej, a następnie trafiły do Hiszpanii. Niedawno zostały odnalezione przez polski rząd w Muzeum w Pontevedrze, gdzie stanowiły część stałej kolekcji.

Po tym jak w 2021 r. polskie Ministerstwo Kultury złożyło formalny wniosek restytucyjny do hiszpańskiego Ministerstwa Kultury i Sportu rozpoczęły się procedury administracyjne, których zwieńczeniem jest dzisiejsza uroczystość, dzięki której po prawie 80 latach oba obrazy powróciły do miejsca pochodzenia – zamku w Gołuchowie. W ceremonii uczestniczyli Dyrektor Generalny ds. Dziedzictwa Kulturowego i Sztuk Pięknych hiszpańskiego Ministerstwa Kultury i Sportu Isaac Sastre de Diego, Ambasador Królestwa Hiszpanii w Polsce Ramiro Fernández Bachiller oraz Wiceprezydent Prowincji Pontevedra César Mosquera Lorenzo. Rząd Polski reprezentował Wicepremier i Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Piotr Gliński.

Pierwszy udokumentowany ślad odzyskanego dyptyku w Hiszpanii to zakup obrazów w 1981 przez kolekcjonera José Fernándeza Lópeza, który zdeponował je, wraz z innymi dziełami, w Muzeum w Pontevedrze. W 1994 roku część jego zbiorów zakupiły Diputación de Pontevedra, Xunta de Galicia i Concello de Pontevedra (Urząd Prowincji Pontevedra, rząd regionalny Galisji oraz Rada Prowincji Pontevedra) i tym samym dyptyk Dierica Boutsa stał się częścią stałej kolekcji Muzeum w Pontevedrze, ale jego prawdziwe pochodzenie było nieznane.

W 2020 r., po publikacji w internecie zdjęć dyptyku, na których po raz pierwszy pojawił się w ramach, rząd polski zidentyfikował oba obrazy w Pontevedrze jako dzieła zrabowane przez nazistów i wywiezione z Polski w czasie II wojny światowej. Kilka miesięcy później, po przedstawieniu informacji potwierdzających ich prawdziwe pochodzenie, złożył formalny wniosek restytucyjny do hiszpańskiego Ministerstwa Kultury i Sportu. W ten sposób, na bazie dyrektywy 2014/60/UE oraz ustawy 1/2017 w sprawie zwrotu dóbr kultury wyprowadzonych niezgodnie z prawem z terytorium państwa członkowskiego Unii Europejskiej, rozpoczęła się procedura zwrotu wnioskowanych dzieł do kraju pochodzenia.

Rada Prowincji Pontevedra, jako właściciel dzieł nabytych w dobrej wierze, podczas sesji plenarnej wyraziła zgodę na ich zwrot rządowi polskiemu oraz na oficjalne usunięcie obu obrazów ze zbiorów Muzeum w Pontevedrze. Aby można było je przewieźć i przekazać Polsce potrzebne było także pozwolenie na wywóz wydane przez hiszpańskie Ministerstwo Kultury i Sportu.

Straty wojenne Polski w dziedzinie kultury poniesione w czasie II wojny światowej wciąż liczone są w setkach tysięcy zrabowanych lub zniszczonych obiektów. Te, które udało się uratować, są rozproszone po całym świecie, a zadanie ich odzyskania to żmudna, często wieloletnia praca, którą polskie władze realizują od lat. Dlatego tak cieszy dzisiejsza uroczystość będąca owocem udanej współpracy między dwoma zaprzyjaźnionymi krajami.

Zwrócony dyptyk wykonano w warsztacie holenderskiego malarza Dierica Boutsa. Składa się z dwóch obrazów olejnych na desce, przedstawiających Matkę Boską Boleściwą i Chrystusa w koronie cierniowej. Popularna od połowy XV wieku Ikonografia ogranicza do minimum elementy kompozycji, skupiając się na ukazaniu cierpienia Marii i Chrystusa, których twarze i dłonie zajmują praktycznie całą powierzchnię obrazu i są przedstawione na neutralnym, złoconym tle.

Ramy, które, jak wspomniano wyżej, były jedynym elementem pozwalającym określić pochodzenie tych obrazów, mają łacińskie inskrypcje, które bezpośrednio zwracają się do widza: “Któż nie zapłakałby widząc cierpienie Chrystusa ” na obrazie przedstawiającym Jezusa i “Któż nie smuciłby się z matką kontemplującą ból swego cierpiącego dziecka” w drugim obrazie. W szesnastowiecznym malarstwie flamandzkim stosowano ramy dla uzupełnienia ikonografii lub podania informacji o autorze.